Özet:

Soya bitkisi ( % 18-20 oranında) yağ içeriğiyle yağ bitkisi olarak biliniyor olsa da, aslında yüksek (% 40- 45)  protein oranı ile insan ve hayvan beslenmesinde kullanımı yönüyle de gündeme gelmesi gereken önemli ve güncel bir bitkidir. Soya insan beslenmesinde yüzyıllardır önemli bir protein kaynağı oluşu yanında, hayvan beslenmesinde de yem rasyonlarının kaliteli yem açığının giderilmesinde kullanılmaktadır.

Tam yağlı soyanın yüksek enerji değeri ve protein muhtevası, rasyonlarda kullanıldığında çok büyük yararlar sağlamaktadır. Aynı zamanda da yüksek enerji değerini yüksek protein oranı ile aynı üründe toplayabilmiş ve hayvan beslenmesinde sindirilebilirlik kalitesi yönüyle değerli ender bitkilerden biridir. Bu bitkinin hayvansal yem olarak besin değeri; dengeli amino asit, protein by-pass protein, enerji, temel yağ asitleri, vitamin ve mineraller için fevkalade bir doğal kaynak olarak tüm hayvan besleme uzmanları ve bilinçli üreticiler tarafından kabul görmesini sağlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Soya, hayvan, kanatlı, yem, verim.

Giriş:

Türkiye’nin yağ bitkileri ithalatı da göz önüne alındığında; alternatif bitkilerden birisi olan ve canlı beslenmesindeki yarayışlılığı dışında endüstriyel işlemeye elverişli oluşuyla da hammadde ve ara malı olarak değeri artmaya devam eden soya bitkisi üzerinde neden bu kadar durulması gerektiği daha iyi anlaşılabilir.
Türkiye gerek küspe yada tohum kullanım amaçlı; gerekse endüstriyel kullanım için yıldan yıla artan ithalat bedellerini soya için dış pazarlara ödemektedir. Bu ithalatın önemli bir kısmı ise hayvancılık sektörünün kaliteli yem ihtiyacının karşılanması adına küspe olarak yapılmaktadır. Soya küspesi hayvancılık sektörünün gün geçtikçe değer kazanan, sektörün verimlilik ile ilgili aşılamayan sorunlarının giderilmesinde öncelikle üzerinde durulması gereken bir konudur.

Hayvan sayısı bakımından bir çok ülkeden daha ileride olan Türkiye’nin, hayvansal üretim bakımından bir çok ülkenin gerisinde kalışının önündeki engel olan kaliteli yem açığının giderilmesinde “soya” mecburi bir yoldur. Daha az hayvan sayısı ile daha fazla hayvansal üretim sağlayabilen ülkelerde bunun yalnızca verimli ırkların fazlalığına bağlamak doğru olmaz. Pek çok çalışma; aynı iyi ırkların, kaliteli yemden zayıf  beslendiğinde umulan performansları göstermediğini ispat etmiştir. Dolayısıyla diğer kaliteli yemlerle birlikte “soya”, Türkiye’de hayvancılık sektörü için en az kültür ırkı hayvanların sayısının artırılmasına harcanan çaba kadar mühimdir.

Canlılarda Proteinin Önemi:

Protein insan ve hayvan beslenmesi için oldukça önemli bir besin öğesidir. Canlı organizmanın büyüyüp gelişebilmesi, canlılığını sürdürebilmesi ve verimliliğin sağlanabilmesi için vücudun yapıtaşları olarak nitelendirilen proteinlerin besinler yoluyla dışardan alınması gereklidir.

İnsanda yaşa ve aktiviteye göre değişse de; Dünya Sağlık Örgütü’ne göre günde yaklaşık 0.45 gr. x kişinin kilosu; yani 80 kiloluk bir kişi için 36 gr. protein alımı yeterli gelmektedir. Diğer bir çok kaynakta ise , kişinin kilosu başına 1 gr. proteinin uygun olacağından bahsetmektedir.

İnsan ya da hayvanda protein alımında sorun proteinin kalitesidir. Vücudun yapı taşı olarak kullandığı, hücre yenilenmesinde ihtiyaç duyulan proteinler, 22 adet amino asitten oluşur. Bu amino asitlerin 14 tanesi vücutta üretilirken, 8 tanesi dışardan, gıda yoluyla alınmak zorundadır. Elzem amino asitler dediğimiz bu 8 tanesi, sadece et, tavuk ve balıkta,   süt, süt ürünleri ve yumurtada da bir arada bulunmaktadır. Ayrıca soya fasulyesi de tüm elzem amino asitleri barındırarak etin yerini rahatlıkla alabilmektedir.

Soya Proteini:

Soya nüfusun çok olduğu Asya ülkelerinde binlerce yıldır et yerine kullanılan bir bitki olup,  bünyesindeki yüksek protein oranı (% 40-45) ile protein ihtiyacının karşılanması açısından hem insan hem hayvan beslenmesi için önemlidir (Anaç ve Ertürk, 2003). Soya fasulyesinin; yalnızca et, tavuk, balık, süt ve süt ürünleri ile yumurtada bulunan elzem amino asitleri bünyesinde bulundurması yönüyle rahatlıkla etin yerini alabildiğinden lakto-ovo vejetaryenlerde bile soya tüketiminde en ufak bir sorun görülmemektedir.

Soya ununun kullanımı unlu mamullerde hızla artmaktadır. Soya yağı tüketimi, sağlığına ve beslenmesine özen gösteren tüketicilerin tercihiyle her geçen gün artmaktadır. Büyüme ve gelişmede önemli faktörler olan linolenic ve linoleic asit bakımından çok zengindir. Kolesterol  sıfırdır. Soya yağı, demir, B vitamini, kalsiyum, ve çinko bakımından da zengindir (Anonim, 2003).

Soya fasulyesi % 40-45 düzeyindeki yüksek protein oranı ile bir çok kaliteli hayvansal kaynaklı besin maddesinden daha yüksek düzeyde üstelik  kolay sindirilebilir protein içermektedir. Bu yönüyle insan beslenmesi için diğer bir çok yararının yanı sıra kolesterol içermeden tam protein ihtiyacını giderebilecek bir besin, hayvan beslenmesi için de her türlü hayvansal üretim için yem rasyonlarının değerini artıran değerli katkı maddelerindendir.

Modern teknolojide kanatlıların ve diğer hayvanların genetik potansiyellerini yemden yararlanma şeklindeki iyi performansa dönüştürmeleri açısından soya oldukça önemlidir. Tam yağlı soya Linoleik asit muhtevasının istenilen düzey ve kalitede olması özellikle yumurta tavukları için özellikle bir avantaj olarak görülmektedir.

Soyanın Hayvan Beslenmesi Açısından Önemi:

Yüksek yararlanılabilirlik oranı ve arzu edilen yağ asidi bileşiminden dolayı tam yağlı soya tüm hayvanların beslenmesi için oldukça gerekli ve fevkalade sindirilebilirliği olan bir besin maddesidir. Dengeli amino asit, by-pass protein, enerji, temel yağ asitleri  vitamin ve mineraller için iyi bir doğal kaynak olarak tüm beslenme uzmanları ve üreticiler tarafından bilinmekte ve tavsiye edilmektedir. Soya küspesi hayvansal üretim açısından hayati öneme sahip bir materyaldir (URL; 3., 2008)

Dünyada üretilen soyanın % 77’lik bir kısmı öncelikli olarak protein ve amino asit kaynağı olarak hayvan beslenmesi endüstrisinde kullanılmaktadır (URL 1; Kerley ve Alee, 2003). Soya küspesi üretimi fazla olan ülkelerde özellikle tavuk beslenmesinde kaliteli bir yem olarak aranan tavuk yemi olarak kullanılmaktadır. Soya küspesi diğer  küspelerden daha çabuk ve daha iyi bir şekilde hayvana yarayışlı olmaktadır. Soyasız kümes hayvanlarının beslenmesi söz konusu bile edilmemektedir. Bu ülkelerde yapılan çalışmalar göstermiştir ki; soya ile beslenen tavuk on beş gün önce diğer küspelerle beslenenlere göre aynı ağırlığa gelmektedir. Dolayısı ile tavuk eti ihracatı, bir çok ülkede olduğu gibi  ülkemizde de soya üretimine bağlıdır (Atakişi, 2004) . 

Anaç ve Ertürk (2003) soyanın insan beslenmesinin yanı sıra hayvan beslenmesinde de yüksek yağ ve protein içeriği ve kolay sindirilebilirliği nedeniyle kanatlı, büyükbaş, küçükbaş ve su ürünleri üretiminde rasyonlarda en çok tercih edilen yem ham maddesi olduğunu belirtmişlerdir.

Kanatlılarda tam ve uygun düzeyde beslenme bağışıklık sistemine büyük yararlar sağlamakta ve patojenlere karşı korumada büyük rol oynamaktadır.Beslenme yetersizlikleri genellikle bağışıklık sistemini olumsuz yönde etkilemekte olup ayrıca bağışıklık stresi boyunca antikor üretimi için hayvana daha yüksek düzeyde protein gerekmekte; hastalık sonrası iyileşme ve daha hızlı büyüme için amino asit gereksinimi artmaktadır (Ildız, 2003).

Soya fasulyesi süt sığırlarına, koyunlara, atlara ve besi sığırlarına kırılarak veya olduğu gibi verilebilir. Ayrıca pişirilmesi yada kavrulması gerekmez. Süt ineklerine tek kesif yem olarak verilebilirse de, kesif yem karmasının % 50 sini aşmaması daha iyidir. Besiye alınan sığırlara hayvan başına günde 1.5 kg. civarında verilebilmekle birlikte koyunlar için de ideal bir yem olup, soya küspesi kadar olumlu sonuç verebilmektedir (Özen ve ark., 1993).     

Manga ve arkadaşları (2003)  bir araştırmada kuzu yemine karıştırılan  % 35 oranındaki soya küspesi ile beslenen hayvanların pamuk ve keten küspesi ile beslenen hayvanlara göre daha yüksek canlı ağırlık artışı sağladıklarını; ayrıca soya küspesinin köpek, kürk hayvanları ve tavşan beslenmesinde kullanıldığını belirtmişlerdir.   
Türkiye’de Hayvancılık Sektörü ve Soya:

Kılıç (2001) Türk Ziraat Yüksek Mühendisleri Birliği tarafından 30 Nisan- 01 Mayıs 2001 tarihleri arasında Ankara’da düzenlenmiş olan “Cumhuriyetimizin 100. Yılına Tarımın Hedefleri” Sempozyumu’nda Türkiye’de hayvanların yalnızca yaşam sindirilebilir protein gereksinmesinin karşılanabildiği, hayvanın sadece yaşamasının üretim ve üretici açısından pek anlamı olmayacağı, ondan verimin de beklenilmesi gerektiği dikkate alındığında kaba yem kaynaklı proteinlerden herhangi bir verimin sağlanamayacağı vurgulanmıştır. Bu haliyle geviş getirenlerden canlı ağırlık artışı yada süt verimi elde edilebilmesi için yoğun yemler ve bunlarla hazırlanan karma yemlerin hayvan beslenmesinde kullanılması gerektiği; ayrıca değerli yem hammaddelerinin üretiminin ülkemizde yetersiz  olduğu da yine aynı sempozyumda belirtilmiştir.

Sağılan hayvan sayısı hayvancılığı gelişmiş bir çok ülkeden daha fazla olan Türkiye’de, birim hayvandan elde edilen süt miktarı dünya ortalamasının ve AB ülkelerinin gerisinde kalmaktadır (Demirbaş ve ark.,2001).

Hayvanlarımızın düşük kalitede yemlerle beslenmesi  nedeniyle verimleri de çok azdır. İnek başına süt verimi diğer ülkelerde 5000- 6000 kg. arasında değişirken bizde 800 kg. civarında kalmakta olup yine sığırlarda karkas ağırlığının Avrupa ülkelerinde 200-250 kg. olmasına rağmen ülkemizde 155.2 kg. dolaylarında olduğu görülmektedir.  Yüz ölçümü ve nüfusu bize göre çok daha az olan Danimarka ve Hollanda’nın bizden iki misli fazla süt ve et üretmesi düşündürücüdür (Elçi, 2005).

Türkiye’deki kümes hayvancılığı sektörü, her yıl % 10-15 oranında büyümekte olup bu büyümenin devam edeceği beklenmektedir. İstanbul’da resmi olarak 14. Uluslararası Pazarlama Şubesi’ni açan Amerika Soya Derneği’nin başlangıç amacı kümes hayvanlarının yemlerinde kullanılan soya ürünlerini ikiye katlamak ve böylece bu pazarda soyaya olan talebin daha yüksek rakamlara ulaşmasını sağlamaktır.  

Türkiye’de üretilen 7.057.000 ton yoğun (konsantre) yemin  % 78.34 ü tahıl ve baklagil danelerinden, % 22.66 sı kepek, melas, küspelerden sağlanmaktadır. Hayvan beslenmesinde çok fazla önemi olan küspe tüketimi ise sadece 291.000 tondur. Buna karşılık yurdumuzdaki hayvan sayısının ancak altıda birine sahip olan Belçika’da tüketilen küspe miktarı ülkemizde tüketilenin üç katı kadardır. (Elçi, 2005). 

Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin gelişmesi sadece iç tüketime değil dış satıma da önemli katkılar sağlayacaktır (Kor, 2001). Günlü ve Sakarya (2001) “Konya İli Süt Sığırcılık İşletmelerinde Üretim ve Pazarlama Sorunları” isimli çalışmalarında işletmelerinde kaliteli yem kullanan üreticilerin marjinal değer verimliliklerinin kullanmayan işletmelere göre daha yüksek olduğunu; bu noktadan hareketle ilde süt sığırcılığının gelişmesi için zorunlu olan yem bitkileri ekiminin önemli bir problem olarak varlığını koruduğunu ve sorunun çözümü için ciddi bir takım tarımsal politikaların uygulanması gerektiğini vurgulamışlardır.

Sonuç:

Soya bitkisi, yüksek ve kaliteli protein içeriği ile insan beslenmesinde olduğu kadar hayvan beslenmesinde de yaygın biçimde kullanılan bir besin maddesidir. Soya küspesi bir çok çalışma ile yararlılığı kanıtlanmış bir kaliteli yem ve yem katkılarındandır. Gerek büyükbaş, gerek küçükbaş ve özellikle de kanatlı beslenmesinde ve bu alanlarda her türlü verim artışı sağlanması amacıyla kullanılmaktadır. Hayvancılık sektöründe kaliteli yemden eksik beslenme verimde düşüşle geri dönmektedir.

Türkiye’de yüksek hayvan sayısına rağmen verimdeki düşük performans üzücüdür. Bu aksaklığı gidermenin tek çaresi ise kaliteli yemlerle rasyonları güçlendirmektir. Türkiye bu amaçla gerek küspe yada tohum kullanım amaçlı; gerekse endüstriyel kullanım için yıldan yıla artan ithalat bedellerini soya için dış pazarlara ödemektedir. 2004 yılında yaklaşık 400 milyon dolarlık ithalat gerçekleştirilmiş olup, takip eden yıllarda ithalat rakamlarının bunun epeyce üzerinde gerçekleşmesi kaçınılmaz kabul edilmektedir (URL 4; www.fao.org). Görünen o ki; Türkiye’nin hayvancılık sektöründe yüksek verim sağlayabilmesinin yolu soyadan, soyayı en az dışa bağımlılıkla sağlamanın yolu da bu üründe iç üretimin artırılmasından geçmektedir.

Kaynaklar:

KILIÇ, A.,2001. Kaba ve Yoğun Yemler. Tarımın Hedefleri Sempozyumu, Sayfa:242-226  30 Nisan-01 Mayıs 2001
DEMİRBAŞ, N., Kaya, İ., 2001. Türkiye’de Süt Sanayisinin gelişimini Sınırlayan Faktörlerin Değerlendirilmesi,. Ekin Dergisi. Sayı:15. Sayfa 29-30
GÜNLÜ, A., Sakarya, E., 2003. Konya İli Süt Sığırcılık İşletmelerinde Üretim ve Pazarlama Sorunları. Ekin Dergisi. Sayı:26. Sayfa:46  
KOR, A. 2001. Koyun yetiştiriciliği ve Kırmızı Et Üretimi. Tigem Dergisi. Sayı:78. Sayfa:40.   
ANAÇ, H., Ertürk, E., 2003. Soya Fasulyesi. TEAE- BAKIŞ Dergisi. Sayı:2-6.  Sayfa:2-3. 
ÖZEN, N., Haşimoğlu, S., Çakır, A., Aksoy, A., 1993. Yemler Bilgisi ve Yem Teknolojisi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitabı. Erzurum.1993. Sayfa:110.
ELÇİ, Ş.,2005. Baklagil ve Buğdaygil Yem Bitkileri Kitabı. Ankara. 2005
MANGA, İ., Acar, Z., Ayan, İ., 2003. Baklagil Yem Bitkileri. Samsun.. Sayfa:415.
URL 1. Modifications in Soybean Seed Composition to Enhance Animal Feed Use And Value: Moving From a.Dietary İngredient to a Functional Dietary Compenent. Departmant of Animal Sciences, University of Missoury-Columbia. Erişim Adresi:   http://www.agbioforum.org/v6n12/v6n12a05-kerley.htm Erişim tarihi: 15,02,2008
URL 2. Soya Dünya Gündeminde, Erişim Adresi: www.caginpolisi.com.tr/29/4.htm, Erişim Tarihi: 15,04,2005
URL 3. Erişim Adresi: http://www.bangkokpost.com/breaking_news/breakingnews.php?id=126487 , Erişim Tarihi: 21,03, 2008
URL 4. Erişim Adresi: www.fao.org., Erişim Tarihi: 12,02,2006